Sekcja Echokardiografii PTK – historia i stan obecny
Piotr Hoffman, Jarosław D. Kasprzak, Edyta Płońska‑Gościniak, Zbigniew Gąsior, Andrzej Szyszka, Piotr Lipiec, Olga Trojnarska, Piotr Szymański, Katarzyna Mizia-Stec, Andrzej Gackowski
Sekcja Echokardiografii Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego została założona w roku 1988 przez profesor Wandę Rydlewską‑Sadowską, zarazem pierwszą Przewodniczącą Sekcji. W tym początkowym okresie aktywność Sekcji koncentrowała się na edukacji lekarzy zajmujących się diagnostyką echokardiograficzną, m.in. poprzez comiesięczne spotkania w Instytucie Kardiologii w Aninie, podczas których przedstawiano krótkie wykłady tematyczne oraz prezentowano i dyskutowano rejestracje ciekawych badań echokardiograficznych. Stopniowo spotkania przekształciły się w interesujące i bardzo cenione przez lekarzy forum wymiany doświadczeń i dyskusji nad ciekawymi przypadkami prezentowanymi przez kolegów z całej Polski. Sekcja liczyła wówczas 500 członków, organizowała sesje w ramach zjazdów Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Spotkania Sekcji odbywały się także podczas telekonferencji organizowanych przez Duke University, transmitowanych do Warszawy. Przekaz z USA poprzedzały wykłady zaproszonych członków Sekcji.
W okresie do roku 1998 zarząd Sekcji tworzyli: Andrzej Nowicki, Piotr Hoffman (kolejni wiceprzewodniczący), Hanna Szwed, Anna Klisiewicz, Jerzy Adamus i Marek Maciejewski. W wyborach przeprowadzonych w roku 1998 ustalono skład nowego Zarządu pod przewodnictwem Piotra Hoffmana: Hanna Szwed (wiceprzewodnicząca), Zbigniew Gąsior (skarbnik), Tomasz Pasierski (sekretarz), Jarosław D. Kasprzak i Marek Maciejewski. Wcześniejsze aktywności wzbogacono o stałą współpracę z „Kardiologią Polską” (dział „Echo Miesiąca” – red. Piotr Hoffman) i „Folia Cardiologica”. W 1999 roku zorganizowano I Ogólnopolską Konferencję Sekcji Echokardiografii PTK w Kielcach, która zgromadziła 350 uczestników. Sukces spotkania zobligował Zarząd Sekcji do corocznej organizacji Konferencji. Również w 1999 r. po raz pierwszy Sekcja z własnych zasobów ufundowała stypendia wyjazdowe dla pierwszych autorów prac zaakceptowanych do prezentacji podczas Euroecho – corocznego spotkania Working Group on Echocardiography of ESC. W tym samym roku opublikowano w „Kardiologii Polskiej” pierwsze polskie standardy echokardiografii klinicznej. W kolejnych latach Ogólnopolskie Konferencje Sekcji organizowano w Mikołajkach (2000 r.), w Toruniu (2001 r.) i w Łodzi (2002 r. – razem z 65. Konferencją Naukową Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego).
W roku 2000 w Mikołajkach wybrano nowy Zarząd pod przewodnictwem Piotra Hoffmana: Hanna Szwed (Wiceprzewodnicząca), Wojciech Braksator (skarbnik), Tomasz Pasierski (sekretarz), Jarosław D. Kasprzak i Aldona Siwińska. W tym czasie Sekcja rozszerzyła swe wcześniejsze aktywności (kolejne Konferencje – Poznań 2003, Mikołajki 2004) – o patronat nad niektórymi konferencjami w Polsce (m.in. Stress Echo – organizowaną corocznie od 1999 roku przez prof. Edytę Płońską w Szczecinie – oraz Małopolskie Warsztaty Echokardiograficzne organizowane przez prof. Piotra Podolca w Krakowie od 2002 roku). Z inicjatywy Sekcji tytuł Honorowego Członka PTK nadano w 2002 r. prof. George’owi R. Sutherlandowi.
W roku 2004 w Mikołajkach wybrano kolejny Zarząd Sekcji, w składzie: Jarosław D. Kasprzak (przewodniczący), Piotr Hoffman (poprzedni przewodniczący), Edyta Płońska (zastępca przewodniczącego), Michał Plewka (sekretarz), Wojciech Braksator (skarbnik), Andrzej Szyszka i Andrzej Gackowski. Nowy Zarząd kontynuował i rozwijał wcześniejsze aktywności, organizując kolejne Konferencje Sekcji (Wisła 2005, Poznań 2006) i patronując imprezom krajowym i międzynarodowym – takim jak oficjalny kurs EAE nt. echokardiografii przezprzełykowej (Warszawa 2005), 6th Central European Symposium on Echocardiography (Szczecin 2005). Rozszerzono funkcjonujący od roku 2000 system szkoleń do 3 warsztatów i 2 kursów rocznie. W roku 2005 uruchomiono stronę internetową Sekcji Echokardiografii PTK www.echo.ptkardio.pl. Na stronach Sekcji nieodpłatnie udostępniony został program służocy do opisu badań i jednocześnie baza danych dla pracowni echokardiograficznych. Rozwijany system grantów wyjazdowych dla prezenterów prac na EuroEcho doprowadził do znaczących sukcesów naukowych – Polska w latach 2004 i 2005 znalazła się na drugim miejscu wśród państw zgłaszających największa liczbę prac oryginalnych. Dopomogło to z pewnością w uzyskaniu znaczącej reprezentacji Polski we władzach European Association of Echocardiography, do której weszli w roku 2003 Piotr Hoffman, a w roku 2004 kolejno Jarosław D. Kasprzak i Piotr Podolec. W 2005 roku zainicjowano system akredytacji PTK dla Pracowni Echokardiograficznych i system akredytacji indywidualnych dla echokardiografistów. We współpracy z Konsultantem Krajowym w dziedzinie Kardiologii, prof. Grzegorzem Opolskim opracowano oficjalne stanowisko w sprawie wyceny procedur echokardiograficznych, które przedłożono Ministerstwu Zdrowia, co doprowadziło do wprowadzenia echokardiografii dobutaminowej do katalogu NFZ. Przeprowadzono dwa badania wieloośrodkowe: AS (stres echo w stenozie aortalnej) i RAPSE (stres echo ze stymulacją ze stymulatora serca) koordynowane przez Edytę Płońską.
Od 2009 roku pracę podjął kolejny Zarząd, w składzie: Edyta Płońska (przewodniczący), Jarosław D. Kasprzak (poprzedni przewodniczący), Zbigniew Gąsior (zastępca przewodniczącego), Andrzej Szyszka (sekretarz), Wojciech Braksator (skarbnik), Aldona Siwińska, Tomasz Kukulski i Andrzej Gackowski. Zarząd stworzył nową stronę internetową Sekcji i usystematyzował dokumentację, w tym rejestr członkowski. Sekcja osiągnęła liczbę ponad 1000 członków. Wprowadzono: certyfikaty umiejętności badania echokardiograficznego i obciążeniowego (uzyskało je ponad 600 osób), do 10 wzrosła liczba szkoleń, wprowadzono rejestrację internetową oraz regulamin akredytacji Konferencji Sekcji, Konferencji Stres Echo w Szczecinie (Bałtyckie Dni Kardiologii) i inne. Edyta Płońska, będąc od 2010 roku członkiem Zarządu European Association of Echocardiography (EAE), a następnie od 2012 członkiem Zarządu i Prezydium European Association of Cardiovascular Imaging (EACVI), rozpoczęła od marca 2011 roku coroczną organizację oficjalnych kursów EAE/EACVI w Szczecinie. Wydano wytyczne Sekcji dotyczące echokardiografii przezprzełykowej i obciążeniowej oraz rozpoczęto opracowanie pediatrycznej. Z rekomendacji Sekcji w 2010 roku wydano monografię Interna w obrazach echo (także w wersji angielskiej dla EAE), praktyczną monografię Kompendium echo (2011) oraz rozpoczęto coroczne wydawanie monografii Standardy kardiologiczne okiem echokardiografisty. Ponadto w 2011 roku Zarząd powołał Klub Przewodniczących Sekcji Echokardiografii, mający charakter honorowy i doradczy. Eksperci Asocjacji stworzyli cykl publikacji w „Kardiologii Polskiej” na temat obrazowania serca, które finalnie zebrano w późniejszej publikacji Współczesne obrazowanie serca w praktyce klinicznej. Forum ekspertów. W latach 2010–2011 przeprowadzono badanie wieloośrodkowe VIACRT, zaś w 2011 roku wdrożono badanie wieloośrodkowe ONCO-ECHO (oba koordynowane przez Edytę Płońską), wyniki opracowano też w następnej kadencji. Przyznano 10 grantów naukowych dla autorów prac przyjętych na EuroEcho. Wprowadzono trzy nagrody naukowe Ogólnopolskiej Konferencji Sekcji (Lublin 2010, Białystok 2011).
W latach 2011–2013 Zarząd Sekcji pracował w składzie: Zbigniew Gąsior (przewodniczący), Edyta Płońska‑Gościniak (poprzedni przewodniczący), Andrzej Szyszka (przewodniczący elekt), Piotr Lipiec (sekretarz), Mirosław Kowalski (skarbnik), Aldona Siwińska, Olga Trojnarska i Andrzej Tomaszewski. W tym okresie znacznie zwiększyła się liczba członków Sekcji, która osiągnęła 1220 osób. Kontynuowano i rozwijano kształcenie echokardiografistów, organizując warsztaty akredytacyjne – w 2012 roku miało miejsce 7 szkoleń, a w 2013 roku zwiększono ich liczbę do 12 (w tym Teaching Course w Szczecinie, akredytowany przez EAE), zorganizowano też dwie Ogólnopolskie Konferencje Sekcji – w 2012 roku w Lublinie (800 uczestników) i w 2013 roku w Łodzi (900 uczestników). Efektem szkoleń było przyznanie akredytacji Sekcji 12 pracowniom echokardiograficznym. Oprócz tego 68 osób uzyskało akredytacje indywidualne, przyznano też 76 certyfikatów umiejętności. Zarząd Sekcji przyznał ponadto 21 grantów wyjazdowych na Kongres EuroEcho oraz 7 Nagród Naukowych za prace wygłaszane na Ogólnopolskich Konferencjach Sekcji. Kontynuowano realizację programów badawczych VIACRT oraz ONCO‑ECHO. Opracowano i opublikowano rekomendacje Sekcji w zakresie echokardiografii dziecięcej.
Od 2013 roku stery w Sekcji przejął Zarząd pod przewodnictwem Andrzeja Szyszki, w skład którego weszli: Zbigniew Gąsior (poprzedni przewodniczący), Piotr Lipiec (przewodniczący elekt), Andrzej Tomaszewski (sekretarz), Piotr Szymański (skarbnik), Janusz Bąk, Jadwiga Moll i Olga Trojnarska. W trakcie trwania tej kadencji zorganizowano dwie ogólnopolskie konferencje SEPTK (Lublin 2014, Wrocław 2015). Kontynuowano przydzielanie grantów naukowych członkom Sekcji prezentującym prace na EuroEcho. Podjęto też starania o zorganizowanie konferencji EuroEcho w Poznaniu. Niestety pomimo profesjonalnego przygotowania tej propozycji nie spotkała się ona z akceptacją EACVI.
Od 2015 roku Zarząd pod przewodnictwem Piotra Lipca realizował zadania w składzie: Andrzej Szyszka (poprzedni przewodniczący), Olga Trojnarska (przewodniczący elekt), Marcin Fijałkowski (sekretarz), Piotr Szymański (skarbnik), Janusz Bąk, Andrzej Gackowski i Katarzyna Mizia‑Stec. Zwiększono liczbę bezpłatnych szkoleń Sekcji do 15 w roku (12 warsztatów praktycznych i 3 kursy teoretyczne) oraz zwiększono liczbę dostępnych miejsc na każdym z nich. Ponadto do kalendarza szkoleń akredytacyjnych włączono wiodące, organizowane cyklicznie konferencje o tematyce echokardiograficznej, których organizatorzy udostępnili pulę bezpłatnych miejsc dla członków Sekcji – obok wcześniej znajdujących się w kalendarzu szkoleń akredytacyjnych, kursów EACVI i Bałtyckich Dni Kardiologii, do terminarza weszły: Forum Kardiologii Obrazowej w Łodzi, Forum Naukowe Polskiej Szkoły Echokardiografii w Warszawie i konferencja „Obrazowanie i interwencje w strukturalnych chorobach serca i naczyń” (ISIIC) w Katowicach.
Kontynuowano przyznawanie członkom Sekcji grantów wyjazdowych na konferencje EuroEcho, sukcesywnie zwiększając przy tym ich wysokość. Ogólnopolska Konferencja Sekcji w 2016 roku w Katowicach wyróżniła się nie tylko rekordową frekwencją, ale również organizacją angielskojęzycznej sesji prac oryginalnych pod patronatem EACVI – Heart Imagers of Tomorrow. W trakcie tej kadencji przygotowano również pierwsze wydanie podręcznika Sekcji Echokardiografii, który był dystrybuowany bezpłatnie na dorocznej Konferencji Sekcji Echokardiografii w Lublinie w 2017 roku. W tym roku po raz pierwszy użyta została nazwa PolEcho zaproponowana przez profesora Piotra Hoffmana. Opracowano kolejną edycję wytycznych Sekcji dotyczących echokardiografii przezklatkowej, przezprzełykowej i nowych technik echokardiograficznych. Eksperci Sekcji weszli też w skład zespołu przygotowującego algorytmy diagnostyczne pod przewodnictwem Prezesa PTK Piotra Hoffmana oraz byli współautorami oficjalnego podręcznika echokardiografii EACVI. Pod koniec 2016 roku liczba członków Sekcji przekroczyła 1500.
W okresie 2017-2019 przewodniczącą sekcji była Olga Trojnarska, w skład zarządu wchodzili: Piotr Lipiec (poprzedni przewodniczący), Piotr Szymański (przewodniczący elekt), Bożena Sobkowicz (sekretarz), Marcin Fijałkowski (skarbnik) oraz Janusz Bąk, Andrzej Gackowski i Katarzyna Mizia Stec. Zorganizowano konferencję PolEcho w Katowicach (2018), która zgromadziła ponad 1200 uczestników oraz w Łodzi (2019) – jednoczasowo z jubileuszowym XXV World Congress of Echocardiography and Allied Techniques organizowanym pod auspicjami International Society of Cardiovascular Ultrasound. W tej wyjątkowej edycji WorldEcho/PolEcho wybitny gość konferencji Prof. Navin Nanda otrzymał Lifetime Achievement Award SEPTK, a Olga Trojnarska, Jarosław D. Kasprzak i Piotr Lipiec zostali uhonorowani tytułami Distinguished Fellow of International Society of Cardiac Ultrasound. Ponadto, w kadencji 2017-2019 usystematyzowano reguły przyznawania akredytacji. Zasady te objęły również kardiologów dziecięcych. Przyznano granty wyjazdowe na EuroEcho. Kontynuowano prowadzenie szkoleń akredytacyjnych i sesji w ramach Kongresu PTK i konferencji regionalnych i ogólnokrajowych dot. echokardiografii.
W roku 2019 liczba Członków Asocjacji przekroczyła 2000.
W kadencji 2019 – 2021 zarząd pracował w składzie: Piotr Szymański (przewodniczący), Olga Trojnarska (poprzednia przewodnicząca), Katarzyna Mizia-Stec (przewodnicząca – elekt), Andrzej Wysokiński, Bożena Sobkowicz, Zofia Oko-Sarnowska, Danuta Sorysz, Paulina Wejner-Mik. Dzięki staraniom Zarządu Sekcję przekształcono na Asocjację Echokardiografii PTK. Przygotowano nowe logo i księgę znaku AE PTK. Kadencja funkcjonowała w bardzo trudnych warunkach pandemii COVID, co uniemożliwiło organizację kolejnej konferencji PolEcho 2020, a PolEcho w Gdańsku w roku 2021 z trudem zorganizowano w odroczonym terminie, w formie hybrydowej. Niemożliwe było prowadzenie stacjonarnych szkoleń warsztatowych, co skłoniło zarząd do pilnego przekształcenia ich w formę webinarów, cieszących się dużym powodzeniem.
Wprowadzono elektroniczne wersje dokumentów i certyfikatów, przyznawanych i archiwizowanych w ramach platformy ptkardio.pl. Przyznano 50 akredytacji indywidualnych oraz 10 akredytacji pracowni. Zarząd wystąpił z wnioskiem o przyznanie tytułu Członka Honorowego PTK Profesorowi Piotrowi Hoffmanowi – Osobie bardzo zasłużonej dla środowiska echokardiograficznego w Polce i Europie, w tym szczególnie dla Sekcji Echokardiografii PTK. Ceremonia wręczenia Tytułu Członka Honorowego odbyła się na Kongresie PTK 2023, co było bardzo ważnym wydarzeniem w historii Asocjacji.
W latach 2021 – 2023 funkcję przewodniczącej pełniła Katarzyna Mizia-Stec. Do Zarządu Asocjacji wchodzili wówczas: Piotr Szymański (poprzedni przewodniczący), Andrzej Gackowski (przewodniczący elekt), Paulina Wejner-Mik (sekretarz); Danuta Sorysz (skarbnik), Małgorzata Knapp, Tomasz Kukulski, Dorota Kustrzycka – Kratochwil i Zofia Oko-Sarnowska. Wg przeprowadzonej ankiety ustalono, że aż 70% członków postulowało utrzymanie szkoleń internetowych wprowadzonych w czasie pandemii. Część szkoleń kontynuowano zatem w formie on-line, jednocześnie ponownie wdrożono warsztaty stacjonarne z częścią praktyczną. Podczas kadencji przeprowadzono 33 szkolenia, w których łącznie wzięło udział ponad 3400 osób. W kalendarzu szkoleń znalazły się jak poprzednio cykliczne konferencje echokardiograficzne: m.in. Bałtyckie Dni Kardiologii, Warsztaty Echokardiografii Praktycznej organizowane w ramach Konferencji Zabrzańskiej, Polskie Forum Echokardiografii Klinicznej, Forum Kardiologii Obrazowej w Łodzi, Letnia Szkoła Ultrasonografii w Poznaniu.
W obu konferencjach PolEcho: w Katowicach (2022) i w Warszawie (2023) – uczestniczyło ponad 1500 uczestników. Z uwagi na toczącą się wojnę w Ukrainie zorganizowano licytację na Rzecz Pomocy Ukrainie. Wielkim sercem wykazali się zarówno Darczyńcy jak i Licytujący. Honorowe zaproszenie do udziału w PolEcho 2022 przyjął Prof. Stephan Achenbach (Prezes ESC) oraz lekarze z Ukrainy – m. in. Prof. Y. Ivaniv i Prof. N. Oryshchyn. Gościem Honorowym PolECHO 2023 była Prof. Victoria Delgado (przewodnicząca EACVI). Podczas obu konferencji przyznano nagrody naukowe za najlepsze publikacje oryginalne poświęcone echokardiografii, nagrody za prezentacje podczas Sesji Konkursowych Prac Oryginalnych i Kazuistycznych, do których zgłoszono imponującą liczbę przypadków klinicznych. Przyznano 3 granty na uczestnictwo w Kongresach EACVI. Na okres tej kadencji przypada publikacja wcześniej przygotowanych zaleceń dotyczących wykonywania badań echokardiograficznych w warunkach pandemii. Zainicjowano badanie rejestrowe dotyczące wypadania płatka zastawki mitralnej (MITPROL AR-PL). Organizowano wspólne sesje z Sekcją Tomografii Komputerowej i Rezonansu Magnetycznego oraz z Sekcją Medycyny Nuklearnej PTK. Przeprowadzono badanie dot. zastawki trójdzielnej we współpracy z „Klubem 30” PTK, a wspólnie z Asocjacją Interwencji Sercowo-Naczyniowych PTK przygotowano dokument „Ochrona radiologiczna w pracowni kardiologii inwazyjnej”.
W latach 2023-2025 Zarząd Asocjacji Echokardiografii pracował w składzie Andrzej Gackowski (przewodniczący), Katarzyna Mizia-Stec (poprzednia przewodnicząca), Jarosław D. Kasprzak (przewodniczący elekt), Małgorzata Knapp (sekretarz), Adrianna Berger-Kucza (skarbnik), Ludmiła Daniłowicz-Szymanowicz, Tomasz Kukulski, Dorota Kustrzycka-Kratochwil, Aleksandra Morka. W tym okresie zorganizowano dwie edycje konferencji PolEcho: Jubileuszową – XXV w Krakowie (2024) oraz XXVI w Warszawie (2025). Obie zgromadziły dużą liczbę uczestników ponad 1500 osób. Gośćmi honorowymi byli światowej klasy eksperci: prof. Rebecca T. Hahn, prof. Denisa Muraru (przewodnicząca elekt EACVI) oraz prof. Suzana Price. Szczególne uznanie budziła rekordowa łączna liczba 160 zgłoszonych prac kazuistycznych i abstraktów wyróżniających się wysokim poziomem merytorycznym. Stabilna sytuacja finansowa, będąca efektem pracy kolejnych zarządów, umożliwiła kontynuację działań wspierających aktywność polskich kardiologów. Przyznano nagrody finansowe za najlepsze prace oryginalne oraz 9 grantów wyjazdowych, co przełożyło się na wysoką jakość publikacji oraz liczne wystąpienia międzynarodowe. Podczas Kongresu EACVI 2024 w Berlinie Polskę reprezentowało 6 wykładowców oraz 36 autorów prezentujących przypadki kliniczne i abstrakty. Uczestnicy z Polski stanowili piątą najliczniejszą grupę narodową spośród wszystkich krajów. Wzmożona współpraca międzynarodowa doprowadziła również do wyboru czterech polskich przedstawicieli do komitetów EACVI oraz do zaangażowania w przygotowanie programu kolejnych kongresów europejskich.
Do 44 zwiększono liczbę bezpłatnych szkoleń i warsztatów akredytacyjnych, w których łącznie wzięło udział ponad 3700 uczestników i szeroko rozpowszechniono szkolenie symulacyjne, w tym na symulatorach TEE opracowanych w Polsce. Kontynuowano organizację sesji obrazowania w trakcie Kongresu PTK, jak również ścisłą współpracę z wymienionymi już powyżej ogólnopolskimi konferencjami naukowymi echokardiograficznymi. W ramach działalności naukowej opublikowano prace oryginalne oraz wiele abstraktów z rejestru MITPROL AR-PL. Rozpoczęto również nowe badanie dotyczące kardiomiopatii przerostowej – Rejestr HCM-PL. Przyznano 100 akredytacji indywidualnych oraz 14 akredytacji dla pracowni echokardiograficznych. We współpracy z American Society of Echocardiography opracowano materiał edukacyjny dot. kardiomiopatii przerostowej.
W odpowiedzi na potrzeby zgłaszane przez członków Asocjacji, w 2025 roku przygotowano drugie wydanie podręcznika AE PTK „Echokardiografia kliniczna”, którego bezpłatny egzemplarz znajduje się obecnie w Państwa rękach.
Powyższe działania – zarówno te wymienione, jak i wiele innych, których nie sposób ująć w tym krótkim podsumowaniu – przyczyniły się do dalszego umocnienia pozycji Asocjacji Echokardiografii PTK jako organizacji, która od prawie czterech dekad nieprzerwanie realizuje swoje cele edukacyjne i naukowe. Inicjatywy te skutecznie integrują środowisko echokardiograficzne w Polsce, umożliwiają wymianę doświadczeń i wspólne podążanie za najnowszymi trendami w diagnostyce obrazowej.
O rosnącym zainteresowaniu działalnością Asocjacji świadczy dynamicznie zwiększająca się liczba członków, która w 2025 roku przekroczyła 2380 osób. Łączy nas nie tylko nauka i wspólna pasja, ale również przyjaźnie i wspomnienia licznych spotkań.
Szczegółowe informacje dotyczące historii AE PTK dostępne są w wersji cyfrowej na stronie echo.ptkardio.pl w zakładce „Historia” – można do niej przejść, skanując poniższy kod QR. Utrwalenie dorobku w formie cyfrowej zapewni lepszą dostępność i pozwoli na dalsze dokumentowanie działań przyszłych zarządów.
Przyszłość przynosi kolejne wyzwania – przede wszystkim konieczność szkolenia coraz większej liczby lekarzy w odpowiedzi na rosnące zapotrzebowanie na wysokiej jakości diagnostykę, będącą warunkiem skutecznego leczenia. Wśród nowych kierunków rozwoju należy wymienić obrazowanie multimodalne, udział echokardiografii w zaawansowanych interwencjach strukturalnych, a także automatyczną analizę obrazów i zastosowania sztucznej inteligencji.
Historia polskiej echokardiografii wciąż się pisze.